W ustawie ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, prawodawca definiuje dłużnika alimentacyjnego jako osobę zobowiązaną do alimentów na podstawie tytułu wykonawczego, przeciwko której egzekucja okazała się bezskuteczna.
Złożenie przez uprawnione do alimentów od rodzica dziecko, wniosku o wypłatę świadczenia z funduszu alimentacyjnego uruchamia w stosunku do dłużnika alimentacyjnego specyficzne postępowanie.
W pierwszej kolejności, po wpływie takiego wniosku, organ do którego go złożono (wójt, burmistrz, prezydent miasta), zwany dalej organem właściwym, przeprowadza z dłużnikiem wywiad alimentacyjny. Celem takiego wywiadu jest ustalenie sytuacji rodzinnej, dochodowej i zawodowej dłużnika alimentacyjnego, jego stanu zdrowia oraz przyczyn niełożenia na utrzymanie osoby uprawnionej. Od dłużnika odbierane jest także oświadczenie majątkowe. Dłużnik składa je pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.
Organ właściwy przekazuje komornikowi informacje mające wpływ na skuteczność prowadzonej egzekucji, w szczególności te zawarte w wywiadzie alimentacyjnym oraz oświadczeniu majątkowym dłużnika alimentacyjnego. W sytuacji gdy, dłużnik alimentacyjny nie jest w stanie wywiązać się ze zobowiązań z powodu braku zatrudnienia, wówczas organ zobowiązuje go do zarejestrowania się jako bezrobotny albo poszukujący pracy (jeśli dłużnik nie ma możliwości nabyć statusu bezrobotnego). Ponadto, organ informuje powiatowy urząd pracy o potrzebie aktywizacji zawodowej dłużnika alimentacyjnego.
W przypadku gdy dłużnik alimentacyjny uniemożliwia przeprowadzenie wywiadu alimentacyjnego lub odmówił złożenia oświadczenia majątkowego, zarejestrowania się w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotny albo poszukujący pracy lub gdy dłużnik bez uzasadnionej przyczyny odmówił przyjęcia propozycji zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, wykonywania prac społecznie użytecznych, prac interwencyjnych, robót publicznych albo udziału w szkoleniu stażu lub przygotowaniu zawodowym, wówczas organ właściwy wszczyna postępowanie dotyczące uznania dłużnika alimentacyjnego za uchylającego się od zobowiązań alimentacyjnych.
Decyzji o uznaniu dłużnika alimentacyjnego za uchylającego się od zobowiązań alimentacyjnych nie wydaje się jednak wobec dłużnika, który przez okres ostatnich 6 miesięcy wywiązywał się w każdym miesiącu ze zobowiązań alimentacyjnych w kwocie nie niższej niż 50% kwoty bieżąco ustalonych alimentów.
Po tym jak decyzja o uznaniu dłużnika alimentacyjnego za uchylającego się od zobowiązań alimentacyjnych stanie się ostateczna, organ właściwy podejmuje kolejne kroki. W pierwszej kolejności, ustawowym obowiązkiem organu jest złożenie do sądu karnego wniosku o ściganie za przestępstwo określone w art. 209 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (przestępstwo niealimentacji). Ponadto, w stosunku do dłużników posiadających uprawnienie do prowadzenia pojazdów, organ kieruje wniosek do starosty o zatrzymanie prawa jazdy. Uchylenie decyzji o zatrzymaniu prawa jazdy może nastąpić jedynie na wniosek organu właściwego. Wystąpienie z takim wnioskiem nastąpi jedynie wtedy gdy, ustanie przyczyna zatrzymania prawa jazdy o której mowa powyżej z jednoczesnym zastrzeżeniem, że dłużnik alimentacyjny przez ostatniego półrocza wywiązał się w ze zobowiązań alimentacyjnych w kwocie nie niższej niż połowa kwoty bieżąco ustalonych alimentów. Organ właściwy wystąpi z wnioskiem o uchylenie decyzji o zatrzymaniu prawa jazdy także wówczas, gdy zobowiązany straci status dłużnika alimentacyjnego.